در بدو تأسيس فرهنگستان‌، شوراى ‌عالى انقلاب فرهنگى، هفده تن از محققان و اديبان و صاحب‌نظران برجستۀ زبان و ادب فارسى را انتخاب و براى صدور حكم عضويت در شوراى فرهنگستان به رياست جمهورى معرفى كرد. سرانجام نخستين جلسۀ شوراى فرهنگستان در تاريخ 26/6/69 به دعوت وزارت فرهنگ و آموزش عالى (وزارت علوم‌، تحقيقات و فنّاورى امروز) در محل نهاد رياست جمهورى برگزار شد.

   جمهورى اسلامى ايران در حال حاضر داراى چهار فرهنگستان است كه تحت نظارت هيئت ‌امناى واحد، حوزه‌هاى مختلف علمى، ادبى و هنرى را ازنظر موضوعى پوشش مى‌دهند.

   شوراى‌ عالى انقلاب فرهنگى، در جلسۀ 135 مورخ 15/10/1366 خود اساسنامۀ فرهنگستان‌هاى علوم و علوم‌ پزشكى جمهورى اسلامى ايران را تصويب كرد. اين دو فرهنگستان پس ‌از تصويب اساسنامه‌ها در مجلس شوراى اسلامى تقريباً هم‌زمان با فرهنگستان زبان و ادب فارسى آغاز به فعاليت كردند.

   همچنين، شوراى عالى انقلاب فرهنگى، در جلسۀ 439 مورخ 25/2/1377، اساسنامۀ فرهنگستان هنر را تصويب كرد و فرهنگستان هنر به‌عنوان چهارمين فرهنگستان جمهورى اسلامى ايران آغاز به كار كرد.

اهداف

اهدافى كه در اساسنامه براى فرهنگستان در نظر گرفته شده به شرح زير است‌:

• حفظ قوّت و اصالت زبان فارسى، به‌عنوان يكى از اركان هويّت ملى ايران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامى؛
• پروردن زبانى مهذّب و رسا براى بيان انديشه‌هاى علمى و ادبى و ايجاد انس با مآثر معارف تاريخى در نسل كنونى و نسل‌هاى آينده‌؛
• رواج زبان و ادب فارسى و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج از كشور؛
• ايجاد نشاط و بالندگى در زبان فارسى، به ‌تناسب مقتضيّات زمان و زندگى و پيشرفت علوم و فنون بشرى با حفظ اصالت آن‌.

رئيس فرهنگستان‌

رئيس فرهنگستان را شوراى فرهنگستان از ميان اعضاى خود، براى مدت چهار سال انتخاب، و براى تأييد و صدور حكم به رئيس‌جمهور، رياست عاليۀ فرهنگستان‌ها، معرفى مى‌كند.

   برخى از وظايف رئيس فرهنگستان عبارت است از:

• ارائۀ طرح‌هاى پژوهشى و علمى و انتشاراتى به شوراى فرهنگستان جهت تصويب‌؛
• تهيۀ طرح تشكيلات داخلى فرهنگستان و ارائۀ آن براى تصويب هيئت امناى فرهنگستان‌ها پس ‌از تأييد شوراى فرهنگستان‌؛
• پيشنهاد عضويت فرهنگستان در مجامع بين‌المللى به شوراى فرهنگستان و پيگيرى آن با رعايت مقررات و قوانين كشور؛
• انتصاب رؤساى گروه‌هاى علمى و پژوهشى؛
• پيگيرى و نظارت بر حُسن اجراى تصميمات شوراى فرهنگستان‌؛
• دعوت از اعضاى شوراى فرهنگستان براى تشكيلات جلسات‌.

   رياست فرهنگستان زبان و ادب فارسى، از 17/2/1370 تا 28/1/1374 بر عهدۀ دكتر حسن حبيبى بود و پس ‌از استعفاى ايشان‌، دكتر غلامعلى حداد عادل از تاريخ 28/1/1374 به اين سِمَت انتخاب شد. در سال 1383، پس ‌از انتخاب دكتر غلامعلى حداد عادل به رياست مجلس شوراى اسلامى، مجدداً دكتر حسن حبيبى با اكثريت آرا به رياست فرهنگستان زبان و ادب فارسى برگزيده شد. با پايان دورۀ رياست دكتر حسن حبيبی در سال 1387 مجدداً دكتر حداد عادل به‌عنوان رئيس فرهنگستان زبان و ادب فارسی انتخاب شد.